Januari 2025
‘Bouw geen zorgwoningen, maar ontwerp slimmer’
Interview met Architecten Berend Hoffmann en Sven Hoogerheide publicisten ‘Bouw geen zorgwoningen meer’
De bevolking veroudert, en dat gaat de komende jaren steeds sneller. Die ontwikkeling vereist de nodige aanpassingen in onze woningen en woonomgeving. Maar de bouw van kostbare, speciaal daarvoor ingerichte zorgwoningen is niet de oplossing. Dat stellen althans een ouderenzorgorganisatie, een huisvestingsadviesbureau en twee architectenbureaus. Berend Hoffmann en Sven Hoogerheide over de leidraad ‘Bouw geen zorgwoningen meer’.
De vier partijen stellen vast dat de bouw van zorgwoningen in ons land niet opgewassen is tegen de vraag die door vergrijzing ontstaat. De overheid wil graag dat we meer zorgwoningen bouwen. Maar het huidige woningaanbod is al te klein en de bouw van nieuwe woningen gaat te langzaam. Omdat zorgwoningen, zoals we die nu via voorschriften moeten bouwen, zo’n 30 procent duurder zijn, staat niemand te springen om daarin fors te investeren.
‘In de afgelopen jaren is de zorgwoning, door richtlijn op richtlijn te stapelen, een financiële hobbel geworden. Terwijl dat echt nergens voor nodig is. Wij zijn op een andere manier naar toegankelijkheid gaan kijken. Zodra je dat doet, en je ontwerpt wat slimmer, dan kun je het woningaanbod uitbreiden en daarbij elke woning geschikt maken om (ouderen)zorg te faciliteren. Zonder noemenswaardige meerprijs’, stelt Berend Hoffmann, architect bij Common Affairs.
Wakker schudden
Samen met collega-architect Sven Hoogerheide van Taller Architects, ouderenzorgorganisatie Kennemerhart en huisvestingsadviseur CO-ACT, schreven zij de recent gepubliceerde leidraad. Met de licht provocerende titel ‘Bouw geen zorgwoningen’ willen zij via deze publicatie de woningmarkt wakker schudden en vooral de discussie aanwakkeren. ‘We moeten de komende jaren veel woningen bijbouwen. Die opgave zouden we juist moeten gebruiken om alle woningen geschikt te maken voor zorg. Hoe dat kan, laten we in de leidraad zien. Deze geeft onze visie weer op het anders ontwerpen van een woning. Maar je vindt daarin ook een flink aantal eenvoudige aanpassingen en ‘quick fixes’ waarmee elke bouwer en installateur direct aan de slag kan’, zegt Hoffmann.
Sven Hoogerheide, die samen met Hoffmann de leidraad toelicht: ‘De zorgbehoeften veranderen en zijn bovendien erg divers. Niet elke oudere heeft dezelfde zorgbehoefte, terwijl de richtlijnen wel tot allemaal dezelfde zorgwoningen leiden. Dat maakt ook de inrichting van een zorgwoning voor veel mensen onaantrekkelijk en te duur. Wat iedereen wil is een woning die hij of zij kan aanpassen zodra dat, met het groeien van de jaren en eventuele toename van fysiek ongemak, noodzakelijk is. Dat is precies waarvoor onze leidraad is bedoeld.’
‘Je kunt de woningen altijd nog kunt voorzien van hulpmiddelen als ze nodig zijn’
‘Gespikkeld wonen’
Het gesprek dat tot de leidraad leidde, ging van start bij Kennemerhart, dat op zoek was naar alternatieve manieren om zorgwoningen te realiseren. Kennemerhart is een ouderenzorgorganisatie die in Haarlem en omgeving thuiszorg biedt, maar ook tien woonzorglocaties, meerdere dag- en ontmoetingscentra en een behandelcentrum bezit. ‘Onze architectenbureaus richten zich vooral op woningbouw, vaak gecombineerd met commerciële ruimtes in de plint’, vertelt Hoffmann over Common Affairs en Taller Architects. ‘Juist omdat we veel naar verschillende soorten woningbouw kijken, meestal in opdracht van woningcorporaties of projectontwikkelaars, zijn we bekend met de vele eisen en (on)mogelijkheden.’
‘Voor Kennemerhart onderzoeken we momenteel de realisatie van drie woontorens, waarvan ze er eigenlijk twee met zorgwoningen wil inrichten. Als je volgens de richtlijnen die gemeenten hanteren zorgwoningen creëert dan ben je niet alleen 30 procent duurder uit per woning, maar ben je ook bijna gedwongen om een inrichting te hanteren die niet aantrekkelijk is voor mensen die nog geen specifieke zorg nodig hebben. Dat is het dilemma voor organisaties als Kennemerhart. Zij willen de woningen ook goed kunnen verhuren aan mensen die nog niet die intensieve zorg nodig hebben. Bovendien stimuleert diezelfde overheid de komst van woongebouwen voor meer geclusterde gezinnen. Dat wil zeggen dat verschillende huishoudens – jongeren, gezinnen, ouderen – ‘gespikkeld’ in een gebouw door elkaar wonen.’
Voor alle leeftijden
‘Wij zijn daarom van mening dat je woningen moet ontwerpen voor een veel bredere doelgroep, geschikt voor alle leeftijden, met en zonder zorgbehoeften. Dit bevordert een inclusieve samenleving waarin ouderen in gemengde woonomgevingen kunnen blijven wonen, ondersteund door jongere buurtbewoners en mantelzorgers’, zegt Hoogerheide. ‘Daarom moet je niet alleen naar het ontwerp van een woning kijken, maar ook naar het woongebouw zelf en de buurt waarin het gebouw komt te staan. Als we de woning, het gebouw, en de omgeving een stuk slimmer en doordachter ontwerpen, kunnen oudere mensen praktisch hun hele leven in diezelfde woning en buurt blijven wonen.’
Hoe dat praktisch mogelijk is, kan iedereen in de leidraad lezen. ‘Het startpunt ligt bij eenvoudige en kostenbesparende oplossingen die iedere architect of bouwer direct kan toepassen’, vertelt Hoffmann. ‘Het gaat erom dat je ruimtes en deuren zodanig situeert dat een rollator of rolstoel altijd goed uit de voeten kan. Maar plaats ook eenvoudige zaken als deurbellen, schakelaars en postbussen op een hoogte waar ook iemand in een rolstoel bij kan. En gebruik drempelvrije douches, goede verlichting en duidelijke kleurcontrasten. Dat laatste is bijvoorbeeld belangrijk omdat zo’n 200.000 mensen in ons land slechtziend zijn. Voor al deze ‘eenvoudige aanpassingen met groot effect’ biedt de leidraad heldere, geïllustreerde voorbeelden.’
Geen onderscheid
Als het aan de vier initiatiefnemers ligt, bestaat er straks geen onderscheid meer tussen zorgwoningen en standaardwoningen. ‘Wij willen graag, samen met alle partijen in de bouwketen, de focus verschuiven naar breed toegankelijke woningen die een comfortabele leefruimte bieden zonder onnodige vierkante meters, kosten of complexiteit’, zegt Hoogerheide. ‘Het idee van ‘zorggeschikte woningen’ schrikt veel mensen af, omdat het beelden oproept van appartementen met ingewikkelde hijssystemen, alarminstallaties, domotica en onnodig grote badkamers. Met ons woonconcept bewijzen we dat het ook zonder kan, maar dat je die woningen wel altijd nog kunt voorzien van hulpmiddelen als ze nodig zijn. Alle randvoorwaarden daarvoor zijn al in de basis aanwezig.’
Volgens Hoffmann en Hoogerheide is dit uiteindelijk ook de enige manier om in de toekomst iedereen tot het einde van zijn of haar leven thuis te laten wonen. Naar verwachting zullen rond 2040 meer dan honderdduizend ouderen verpleegzorg nodig hebben, terwijl 75 procent van hen niet in een verpleeghuis terecht kan. Vandaar dat overheden en andere organisaties ervan doordrongen zijn dat er een enorme behoefte is aan de bouw van ruim 250.000 extra woningen voor 75-plussers die zelfstandig willen blijven wonen. Maar als deze zorgwoningen bijna een derde duurder zijn dan ‘gewone’ appartementen, dan zijn er op de huidige, overspannen woningmarkt weinig partijen die hierin willen investeren.
‘De aanpassingen die wij voorstellen, raken het gebruiksgemak van de gemiddelde bewoner niet en verhogen de kosten ook niet. Het maakt de woning zelfs aantrekkelijker.’
Gebouw en buurt
Zoals gezegd gaat het om een slimmer ontwerp en wat voorbereidingen in de woning. ‘Als ontwerpers moeten we daarnaast ook naar het woongebouw en de buurt kijken. Door het woongebouw vanuit een rolstoelgebruiker te ontwerpen, is het ook toegankelijk voor ouderen met een rollator én voor jonge gezinnen met kinderwagens. Zorg bijvoorbeeld voor iets meer ruimte in de hal, of bij de lift, waardoor daar ook nog toevallige ontmoetingen kunnen ontstaan. Situeer een wasserette niet achterin of onder het gebouw, maar maak er een ontmoetingsplek van. Wil je gezamenlijke woonkamers in een gebouw creëren, kies dan liever drie kleinere in plaats van één grote, ongezellige en anonieme plek waar mensen niet graag verblijven. Voor zo’n grote ruimte voelt ook niemand zich verantwoordelijk’, zegt Hoogerheide.
En als het mogelijk is, kijk dan ook naar de buurt rond het gebouw. Kijk of je op de route naar de supermarkt meerdere bankjes kunt laten plaatsen. Zo kunnen ouderen onderweg even rusten, als ze dat nodig hebben. Kijk ook of de verlichting overal voldoende is. En zorg dicht bij de ingang voor een goed fietsenhok en ruimte voor scootmobielen, met oplaadpunten. Dat is ook fijn voor gezinnen met een bakfiets of forenzen met een elektrische fiets. Wij pleiten echt voor het creëren van een vloeiende overgang tussen persoonlijke en gemeenschappelijke ruimten. Daarmee stimuleren we bewoners tot spontane en informele ontmoetingen. Centrale ruimten zullen op die manier dienen als verlengstuk van de eigen privéruimte’, aldus Hoffmann.
‘We moeten af van het label zorgwoning, en wij laten zien hoe dit kan’
Net even anders
De voorbeelden die in de leidraad te vinden zijn, fungeren vooral als inspiratie. ‘Wij zeggen niet dat een ontwerp alleen op deze manier goed is, of dat je alles precies zo zou moeten uitvoeren. We willen vooral met collega’s in de bouw en installatiewereld de discussie aangaan. Wat ons betreft moeten we af van het label zorgwoning, en wij laten ook zien hoe dit kan.’
Hoffmann ziet op het gebied van techniek voordelen en wellicht ook wat kleine nadelen. Hoewel de concepten in de leidraad vooral ontwerptechnische veranderingen inhouden, zal ook de techniek op sommige punten net even anders moeten. ‘Zo vinden wij het belangrijk om in de badkamer de stort-douchekop niet boven de kraan te hangen. Op die manier blijft iemand die zorg verleent droog, als de zorgbehoevende onder de douche staat. De installateur vindt het wellicht handiger als kraan en douchekop boven elkaar hangen, maar in een op zorg voorbereide woning is dat niet handig.’
‘Ook stellen wij voor om een wastafel te plaatsen die onderrijdbaar is. Zo heeft iemand met een rolstoel geen hinder als hij de wastafel gebruikt. Heb je die functie niet nodig dan kun je er zelf een losse kast onder plaatsen. En bij een toilet kun je, als er sprake is van metal stud wanden, op voorhand versteviging achter die wanden plaatsen op de plekken waar je gewoonlijk toiletbeugels plaatst. Nog beter is het als leveranciers dergelijke bevestigingsmogelijkheden aan hun inbouwreservoirs integreren.’
Ontwerpvrijheid
Ook in de keuken, zo vertelt Hoffmann, is het handig als de installateur – ongeacht welke keuken erin komt – ervoor zorgt dat hij een model sifon gebruikt dat zoveel mogelijk achterin zit en weinig plek inneemt. ‘Op die manier is het eenvoudiger om een onderrijdbaar aanrecht te maken, zodra dat nodig is. Veel meer installatietechnische aanpassingen, ten opzichte van een gewoon appartement, zien wij eigenlijk niet.’
‘Ten opzichte van een zorgappartement denken wij dat je juist meer vrijheid hebt en veel specialistische zaken kunt weglaten. In huidige zorgwoningen worden bijvoorbeeld vaak kostbare alarminstallaties en domoticavoorzieningen aangebracht, die lang niet iedereen nodig heeft en gebruikt. Bovendien ontwikkelt die techniek zich zo snel, dat je deze installaties binnen vijf jaar alweer moet vervangen. Of de alarminstallatie gaat over naar een andere aanbieder, waardoor veranderingen nodig zijn. Wij vinden dat je dergelijke technieken beter kunt installeren op het moment dat iemand ze echt nodig heeft. Daarnaast zijn er nu al voldoende technieken die we draadloos en met behulp van de gewone internetverbindingen en je mobiele telefoon kunnen laten functioneren.’
Meer keuze
‘Een ander voordeel is de keuzevrijheid’, gaat Hoogerheide verder. ‘Het speciale sanitair, maar ook technische hulpmiddelen die men aanbiedt voor zorgwoningen, zijn nu niet echt sprankelend en fraai om te zien. Ouderen, maar ook andere bewoners, verhuizen niet graag naar een appartement dat er al direct uitziet als een typische zorgwoning. Creëer je de woning via ons concept dan ben je vrij om de inrichting te kiezen die je wil, vaak ook voor prijzen die lager liggen dan wanneer je specifieke zorginstallaties moet aanschaffen.’
Hoffmann en Hoogerheide geven aan dat zij, zeker als het om de techniek gaat, graag met installatiedeskundigen verder willen praten. ‘Wij kunnen op dit moment ook niet precies bedenken wat de goede technische voorbereidingen zijn waarmee een later aangepaste woning veel voordeel heeft. Als er technisch specialisten zijn die onze leidraad lezen en daar aanvullingen of verbeteringen op hebben, dan staan we daar zeker voor open.’
Tekst: Rob van Mil
Fotografie: Jan Reinier van der Vliet