Oktober 2022
‘Dynamische verlichting biedt kans op transitie naar minder kunstlicht’
Interview met Ellen de Vries, eigenaar Het Lux Lab en voorzitter Expertgroep Lichthinder NSVV
Voor een lichtexpert heeft Ellen de Vries wel een heel bijzondere droom: dat licht in principe overal uit staat, tenzij het echt nodig is. En wanneer en waar dat ‘echt nodig’ is in de openbare ruimte en in welke kleur en intensiteit, daar zouden burgers meer inspraak in moeten hebben. ‘Democratisering van het licht’, noemt ze het. Een pleidooi voor de toepassing van dynamisch in plaats van veel licht. Of, zoals De Vries het zelf noemt: ademend licht.
In het kantoor van lichtontwerpbureau Het Lux Lab in Eindhoven staat de verlichting op deze zomerse dag uit. Zonnestralen blijven buiten, maar toch strooien ze heimelijk voldoende daglicht over de bureaus om zonder kunstlicht af te kunnen. De tl-bakken in de systeemplafonds hoeven niet aan en trekken zo gelukkig weinig aandacht.
Eigenaar Ellen de Vries is er na de recente verhuizing nog niet aan toegekomen om de verlichting van het voormalige magazijn te vernieuwen. Ze heeft het te druk met het bedenken van verlichtingsplannen voor een aantal steden. Zo is ze in Amsterdam bezig met het lichtontwerp voor een binnentuin waar een aantal geweldsincidenten hebben plaatsvonden. De Vries bedacht hiervoor een lichtkunstwerk dat van lichtkleur verandert als de sensor aanwezigheid detecteert. Bij elke kleurverandering kijken bewoners als vanzelf van hun appartement naar de binnentuin. ‘Ogen zijn de beste vorm van sociale controle in het publieke domein. Een typisch voorbeeld van hoe je met slim licht méér licht kunt omzeilen.’
Fascinatie voor licht
Ellen de Vries is geboren en getogen in lichtstad Eindhoven. Op jonge leeftijd zag ze dat schaduw in een kozijn in de ene richting geel-oranje was en in de andere richting blauw-paars. Als een ansichtkaart zit dat raam en de breking van het licht in haar geheugen. Het werd de start van een jarenlange zoektocht naar wat licht is en wat het doet met mensen.
De Vries maakte aanvankelijk carrière in de theater- en toneelwereld. Na een vervolgstudie aan de hbo ging ze aan de slag als lichtontwerper bij Philips. Uiteindelijk voelde ze zich daar beperkt in haar creativiteit en richtte in 2004 haar eigen bedrijf op als binnen- en buitenverlichtingsontwerper: het Lux Lab. Hier ontwerpt ze voornamelijk verlichting voor de openbare ruimte, bijzondere objecten en lichtkunstfestivals. Ze maakte al verschillende verlichtingsplannen voor steden als Amsterdam, Almere, Breda, Eindhoven, Middelburg en ‘s-Hertogenbosch. Naast de leiding van haar eigen bedrijf, is ze voorzitter van de Expertgroep Lichthinder bij de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV).
Ademend licht
Op één plek kan de behoefte aan licht op verschillende momenten anders zijn. Voor de binnenstad van Eindhoven werkt De Vries aan slimme ledverlichting die zich in kleur en intensiteit aanpast aan behoeften. Zo kan het in de avond de sfeer verhogen in horeca-gebieden, in de nachtelijk uren veiligheid stimuleren en tijdens koopavonden oriënterend én uitnodigend van aard zijn. Het is een goed voorbeeld van wat dynamische verlichting nu eigenlijk is.
De Vries: ‘Dynamische verlichting – of ‘ademend licht’, zoals ik het noem – is verlichting die je kunt aanpassen, of zich automatisch aanpast aan specifieke situaties en doelen. Het is verlichting die de gebruiker zo goed mogelijk faciliteert in de ruimte en ook nog eens duurzaam is. Door het laagst mogelijke lichtniveau te kiezen, krijg je minder lichtvervuiling en minder energiegebruik.’
Onderzoek
In feite is elke dimbare lamp dynamisch. Maar met slimme sturingen en de inzet van verschillende kleuren, gaan de mogelijkheden veel verder. ‘Dat we nu zo met dynamische verlichting bezig zijn, komt vooral omdat led zich zo lekker laat sturen. Met conventionele lampen konden we dat niet. En met de ontwikkeling van RGBW (rood, groen, blauw, wit, red.) -leds, hebben we ook nog eens de mogelijkheid om kleuren te mengen tot exact de juiste tint wit voor het gewenste resultaat. Warm wit licht heeft vaak een hoge piek in blauw, dus is het bijvoorbeeld beter om rood en groen te mengen tot warm geel om een ontspannen sfeer te creëren.’
‘Naar de beleving van lichtkleur doen we uitgebreid onderzoek. Dynamische verlichting ontwerpen vraagt om kennis van psychologie, biologie, ecologie, kunst en economie. Je moet weten waardoor mensen zich relaxed of onveilig voelen. Hoe het oog en de hersenen samenwerken, hoe fout licht ons bioritme kan verstoren. Maar ook hoe licht flora en fauna beïnvloedt, hoe je kleuren mengt en wat de financiële besparing is van dynamische verlichting ten opzichte van statisch en conventioneel,’ legt De Vries uit.
‘Zo veel kunstlicht als we nu toepassen is overbodig en soms zelfs schadelijk’
Bewezen voordelen
De bewezen voordelen van dynamische verlichting zijn net zo divers als het licht zelf. De Vries noemt wat voorbeelden: ‘Op de EHBO-afdeling van een ziekenhuis leidt warmer licht in de avonduren tot minder agressieproblemen. Op het perron ergeren mensen zich minder aan wachttijden bij warm licht. Het helpt mensen met dementie om hun slaap-waakritme vast te houden. Ik hoorde een verhaal van een installateur die in een instelling voor mensen met dementie onderhoud uitvoerde en daarvoor al het licht tijdelijk uitzette. De cliënten gingen zich midden op de dag massaal uitkleden en naar bed.’
‘En dan is er nog de energiebesparing. In plaats van de verlichting constant op hetzelfde niveau te laten branden, zet je die langs de weg alleen in de winter rond het spitsuur goed hoog aan en dim je die na 23.00 uur, als er bijna niemand meer op de weg is, terug naar een lager niveau. De hotelwereld vergroot er de functionaliteit van hun ruimtes mee. Het ene moment een fris verlichte vergaderruimte, het andere moment hou je er een sfeervolle borrel of een vette techno party. Omdat je de sfeer met dynamische verlichting zo makkelijk aanpast.’
Slimme, zwevende kiezels
De Vries is in deze periode veel te vinden in de stad waar ze woont en werkt. De uitvoering van het lichtplan voor de binnenstad van Eindhoven is inmiddels in een vergevorderd stadium. De armaturen die ze daarvoor bedacht, lijken op zwevende kiezels. De ‘pebbles’ zijn er in twee types: drievoudige die aan kabels tussen gevels hangen en enkelvoudige voor aan lichtmasten. De armaturen maken onderdeel uit van ‘Ilse’ (intelligent licht systeem Eindhoven). Daarvoor is een ondergronds netwerk aangelegd die de armaturen verbindt en aanstuurt. De nieuwe verlichting zal straks verschillende ‘scenario’s’ kunnen afspelen. In het begin zullen die nog voorgeprogrammeerd zijn, maar uiteindelijk is het de bedoeling dat het licht zich automatisch aanpast aan seizoenen, weersomstandigheden en wensen.
Biologische klok gelijk zetten met licht
Melatonine is een hormoon dat ervoor zorgt dat onze biologische klok gelijk loopt met de 24-uurs klok. We maken op de juiste momenten de juiste hoeveelheden melatonine aan als het licht dat ons omringt het natuurlijke dag-nachtverloop vertoont. Daardoor zijn we overdag alert en ’s avonds toe aan slaap. Te veel of te weinig kunstlicht op de verkeerde momenten, verstoort ons bioritme.
Dynamische verlichting kan het verloop in intensiteit en kleur van het zonlicht gedurende de dag nabootsen. Ook de invloed van de seizoen is mee te nemen in de regeling. Het resultaat is stimulerende verlichting die natuurlijk aanvoelt en het welzijn van mensen positief beïnvloed.
De Vries is lid van de adviescommissie van het BioClock-consortium, een groep van uiteenlopende wetenschappers die door onderzoek streven om met lichtstrategieën de nadelige gevolgen van de 24-uursmaatschappij voor mens en milieu tegen te gaan.
Ultieme poldermodel
Het zijn allemaal tastbare, praktische voordelen. Maar De Vries ziet ook een abstracter nut: het langzaam wennen aan minder licht. ‘Dynamische verlichting biedt ons de kans om de transitie te maken naar minder kunstlicht. Zo veel als we het nu toepassen is overbodig en soms zelfs schadelijk. Dynamische verlichting is eigenlijk het ultieme poldermodel, waar we allemaal zo van houden. Want we kunnen op verzoek aan de knoppen draaien, net zo lang tot iedereen tevreden is.’
‘We zouden dat de democratisering van licht kunnen noemen. Want waarom zou een beheerder van een appartementencomplex moeten beslissen dat het licht op de galerijen de hele nacht voluit brandt? Misschien vinden bewoners het prima dat het ’s nachts donker is, dat het licht alleen op beweging aangaat, een lagere intensiteit of andere kleurtemperatuur heeft. De tegenstanders kunnen dan met een app nog altijd hun eigen omgeving verlichten. Uiteindelijk gaat het niet om veel licht, maar om goed afgestemd licht. Zet wat minder in en kijk wat het voor gevolgen heeft. Net zo lang tot je op het ultimum zit qua comfort, tevredenheid, veiligheid en energie.’
Minder licht in de nacht verbetert ons 24-uurs bioritme dat onze gezondheid regelt, verbetert onze slaapkwaliteit en ons milieu, zegt de lichtexpert. ‘We kunnen echt af met veel minder licht dan we denken. Met dynamische verlichting kunnen we daar langzaam en empirisch naar toewerken.’
Altijd maatwerk
Vanuit haar visie draait het bij dynamische verlichting in verblijfsgebieden om identiteit, activiteit en perspectief. Ofwel: wat wil je communiceren, wat willen mensen er doen en hoe kun je snel een ruimte overzien? Daarop bepaal je het ontwerp en de inzet van de installatie. Dynamische verlichting is altijd maatwerk. ‘Het is als een maatpak voor een specifieke gelegenheid. Er is geen patroon voor te ontwikkelen. Het systeem bestaat standaard uit sensoren, elektronische voorschakelapparaten, besturingseenheden, gebruikersinterfaces en efficiënte lichtbronnen. Verder is niets standaard. De mogelijkheden van scenario’s en besturingen zijn eindeloos.’
Het systeem kan worden aangestuurd door bijvoorbeeld het Dali-protocol, of door DMX. De Vries heeft zelf voorkeur voor DMX. ‘Omdat het snelle lichtveranderingen tijdens events mogelijk maakt, kies ik doorgaans voor DMX. Dali is dan te traag. DMX is ook een open en basale standaard, je kunt er makkelijk op inpluggen.’
‘Dynamische verlichting is als een maatpak voor een specifieke gelegenheid; er is geen patroon voor te -ontwikkelen’
Niet of verkeerd gebruikt
De eindeloze mogelijkheden van dynamische verlichting vormen een voordeel, maar tegelijkertijd ook een nadeel, geeft De Vries aan. ‘Het is als een wasmachine met honderd opties. Daar kunnen mensen keuzestress van krijgen. En als je niet weet wat ze betekenen, wat je er mee kunt, dan zie je dat prachtige systemen uiteindelijk niet of verkeerd worden gebruikt. Terwijl ze er oneindig veel mee kunnen, blijft het op een simpel tijdschema werken bijvoorbeeld.’
‘Bij gemeenten zit vaak een civiel medewerker die zich één uur per week bezig houdt met verlichting, terwijl ze er voor ecologie fulltime één hebben rondlopen. Er is dus weinig kennis aanwezig, zeker van dynamische verlichting en open data die daarmee gemoeid zijn. Daarnaast hikken gemeenten aan tegen de initiële kosten, terwijl je heel goed kan voorrekenen hoeveel ze er uiteindelijk mee gaan besparen.’
De jaarlijkse kostenbesparing kan oplopen tot 80 procent ten opzichte van een conventionele installatie. En bovendien is het makkelijker, en dus goedkoper, om later aanpassingen door te voeren bij nieuwe situaties of wensen.
Futureproof systeem
De complexiteit en onbekendheid remmen de vraag nog af in het publieke domein. Maar De Vries hoopt dat lichtadviseurs en -ontwerpers de optie in elk geval altijd meenemen in hun aanbod. ‘Wanneer je als ontwerper de kans laat liggen om licht dynamisch te maken, mis je de kans om zorgvuldig met mensen en milieu om te gaan. En om een future-proof systeem te maken. Later kun je het niet meer – of heel lastig – dynamisch maken. De afnemer zit dan dus vijftien jaar vast aan een installatie zonder slimme aanpassingsmogelijkheden.’
‘Ik hoop oprecht dat ademend licht serieuze sprongen gaat maken in het publieke domein. Als gemeenten vaker een beroep zouden doen op adviseurs en ontwerpers, zou dat ook zeker gebeuren. Mijn advies: maak het dimbaar en houd het simpel als je alles zelf wilt doen. En schakel een adviseur en ontwerper in als je serieus werk wilt maken van dynamische verlichting.’
Tekst: Astrid Zoumpoulis – Verbraeken
Fotografie: Bart van Overbeeke