‘Laat water en bodem sturend zijn in ruimtelijke ordening’

2023 was het natste en warmste jaar ooit. De jaren daarvoor waren juist extreem droog. Ondanks ons milde klimaat, schieten we de laatste tijd keer op keer door records heen. Met alle gevolgen van dien. In Nederland zijn we sterk in de strijd tegen water. Maar droogte en hitte zijn nieuwe vijanden. En die onderschatten we nog teveel, vindt dr.ir. Niko Wanders. Als onderzoeker en docent bij de Universiteit Utrecht houdt hij zich vooral bezig met extreme hydrologische gebeurtenissen en de invloed daarvan op de samenleving. Zo doet Wanders bijvoorbeeld onderzoek en projecten voor RWS en de waterschappen, maar werkt hij ook veel samen met onderzoekers uit het buitenland. Zo is hij nu bezig om met National Geographic de waterschaarste in de wereld in kaart te brengen. ‘In Nederland lopen we voor in het voorkomen van wateroverlast, met programma’s als Ruimte voor de Rivier, de bouw en versterking van dijken. Maar we lopen achter als het gaat om droogte.’

Grote impact

Dat kunnen we ons echter niet veroorloven, want we breken het ene na het andere droogterecord en droogte heeft meer impact dan we denken. Wanders: ‘Bij overstromingen kunnen mensen omkomen. Natuurlijk weegt dat zwaarder, maar droogte geeft grootschalige en wijdverbreide schade aan de economie – zoals de scheepvaart en de landbouw – de natuur én de gebouwde omgeving. Dat mogen we niet onderschatten. We weten inmiddels dat een miljoen woningen in Nederland dreigt te verzakken door droogte en bodemdaling. Er ontstaan scheuren in gebouwen, wegen en dijken, funderingen gaan kapot en aanhoudende hitte – een oorzaak van droogte – warmt gebouwen ongewenst op. Hoe houden we de gebouwde omgeving leefbaar in droge en warme periodes? Dat is wat mij betreft een hele belangrijke vraag.’

‘Miljoen woningen dreigt te verzakken door droogte en bodemdaling’

Oorzaak en gevolg

Tegelijkertijd is de gebouwde omgeving zelf ook een belangrijke oorzaak van de klimaatverandering. Door de uitstoot van CO₂ dragen woningen en bedrijven immers bij aan de opwarming van de aarde. Warmteophoping in dichtbebouwde steden maakt dat nog een stukje erger. Wanders: ‘We hebben mitigatie nodig; door minder CO₂-uitstoot de klimaatverandering beperken. Maar ook adaptatie; het aanpassen van de gebouwde omgeving aan de gevolgen van klimaatverandering.’
‘Mitigatie is complex omdat het een wereldwijd probleem is; we kunnen op korte termijn dus geen wonderen verwachten van uitstootreductie. Adaptatie is voor de bestaande woningvoorraad lastig. Dat betekent dat er in de nabije toekomst flink wat vervangingsinvesteringen op stapel staan. Maar nieuwe gebouwen, bedrijventerreinen en woonwijken moeten we echt anders gaan ontwerpen. Klimaatrobuust, zodat de toekomstige herstelopgave in elk geval beperkt blijft tot de bestaande bouw.’

Verzakking voorkomen

Dat begint bij andere funderingen. Woningen van voor 1970 die zijn gebouwd op houten palen in veen- of kleigrond ondervinden nu de grootste probleem. Paalkoppen die langdurig droogvallen, gaan rotten, huizen verzakken en er kunnen scheuren ontstaan. Ook woningen met een stalen fundering zijn gevoelig voor droogte en zakken mee met de bodem. Bij nieuwbouw is een fundering van beton dan ook de enige klimaatbestendige optie.
‘Bouw bij voorkeur niet op plekken waar problemen zijn te verwachten,’ bepleit Wanders. ‘Al is dat niet altijd mogelijk natuurlijk, met de enorme bouwopgave die er ligt. We kunnen niet alleen nog in het oosten bouwen, maar dat zou wel het meest ideaal zijn. Vermijd in elk geval wel overmatige nieuwbouw in het Groene Hart. Daar is de problematiek van bodemverzakking en zeespiegelstijging het grootst. Het grondwater stijgt er zo hard dat daar niet tegenop te pompen valt in natte tijden.’ Rioleringen zijn op sommige plekken dusdanig verzakt dat het toiletpapier er dan de straten instroomt.

‘Vermijd in elk geval overmatige nieuwbouw in het Groene Hart’

Kosten

Met een juist locatiebesluit en het vroegtijdig meenemen van klimaatadaptatie in het ontwerpproces kunnen zowel de omvang als de kosten van klimaatadaptatiemaatregelen worden beperkt. Het gebouwontwerp zal rekening moeten houden met zowel droogte, wateroverlast als hittestress. ‘Zorg bijvoorbeeld voor opslag van regenwater, ondergronds of in wadi’s op het perceel. Zo heb je bij droogte toch een buffer om bijvoorbeeld de tuin te sproeien. Koppel bijvoorbeeld daken los van de afvoer naar het riool en laat het infiltreren op het eigen kavel, om de piekbelasting van het riool te verminderen. Maak groene daken en gevels, die water langer vasthouden en voor verkoeling zorgen op warme dagen.’
‘Daarnaast: richt ook tuinen in op het vasthouden van water, leg alleen poreuze tegels zodat het water toch deels de grond in kan. En zorg dat je glazen puien zodanig dimensioneert dat ze niet voor oververhitting kunnen zorgen,’ zegt Wanders.
‘Op wijkniveau is het belangrijk om overtollig water lokaal te bergen in sloten, groenstroken en verlaagde infiltratiegebieden met drainage. Kijk daar ook naar de mogelijkheden van verwarmen en koelen met collectieve wko’s, waarmee je aan mitigatie doet én hittestress voorkomt. En zorg ook dat de bouwwijze van wijken niet bijdraagt aan opwarming van het gebied.’

Drinkwater

Klimaatverandering heeft ook impact op onze drinkwatervoorziening. De beschikbaarheid en kwaliteit van de bronnen – grond- en oppervlaktewater – staan onder druk door droogte en verzilting, terwijl de vraag naar drinkwater juist toeneemt. Want de bevolking en de economie blijven groeien, en daar komt bij dat we door langere periodes van hitte en droogte meer water verbruiken. RIVM en de inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) luidden recent nog de noodklok. Ze verwachten vanaf 2030 tekorten bij alle drinkwaterbedrijven in Nederland. Ook nu al worden nieuwbouwprojecten stilgelegd omdat er niet genoeg drinkwater beschikbaar is. En bedrijven die drinkwater nodig hebben voor hun processen, zoals voedselproducenten, moeten vaker wachten op een aansluiting.