Inspiratie voor circulair bouwen

Het ‘zandkasteel’ wordt in opdracht van de gemeente Amsterdam getransformeerd naar een nieuwe vestiging van de Amsterdam International Business School.

Drie hoofdzaken en vijf handvatten

Om aan deze stappen enige richting te geven, formuleerde Schokker voor feitelijk iedereen in de bouwketen enkele hoofdzaken en handvatten. ‘We willen heel graag een nietszeggende duurzaamheidshype 2.0 voorkomen. Dat is alleen mogelijk wanneer iedereen in de keten met elkaar samenwerkt, maar bovenal begrijpt waar hij of zij mee bezig is.’
De eerste hoofdzaak is wat Schokker betreft ‘groeien zonder milieu-impact’. Dit betekent dat circulair bouwen zodanig moet zijn ingericht, dat we kunnen blijven groeien en bouwen, maar dan zonder negatieve impact op het milieu. Daarbij ziet hij een focus op het sluiten van materiaalstromen en – direct daaraan verbonden – het besef dat veel materialen direct kunnen worden hergebruikt of op een andere manier gerecycled. Dit voorkomt weggooien of verbranden en heeft vaak ook nog een financieel voordeel. ‘Als je wilt beginnen met circulair bouwen is vooral bezinning, bewustwording en bewustzijn van belang. Begin bijvoorbeeld eens met het kijken naar de hiervoor genoemde hoofdzaken in relatie tot de rol die jij speelt in de keten’, geeft Schokker aan.
Hij vervolgt: ‘Wanneer je bijvoorbeeld gaat ontwerpen, richt je dan niet alleen op de functionaliteit tijdens gebruik, maar ook op het feit dat er een moment komt dat een gebouw weer wordt afgebroken. Hoe eenvoudig kun je demonteren, zijn de losse componenten te recyclen enzovoorts. Dit heeft invloed op zowel de hele constructie als de materialen en montagemethoden die je selecteert. De kans is bovendien groot dat een gebouw tussentijds van functie verandert. Hoe kun je dit mogelijk maken zonder schade aan het milieu te veroorzaken? En tot slot zijn er op materiaalvlak sowieso stappen te maken. In het kader van circulariteit loont het bijvoorbeeld de moeite om op zoek te gaan naar milieuvriendelijke alternatieven voor traditionele keuzes en om na te gaan of je dezelfde functionaliteit kunt realiseren met minder materialen.’

Met 24 ha is de herontwikkeling van Merwede één van de grootste binnenstedelijke herontwikkelingen in Nederland.

Inspiratiegids

Een van de handvatten die het bedrijf de bouwketen biedt, is de ‘Innovatiegids Circulair Bouwen 2021’. Hierin zijn twaalf bijzondere, circulaire projecten opgenomen waarin oplossingen en ideeën voor verschillende uitdagingen zijn beschreven (zie kader 1). Deze oplossingen zijn vormgegeven in bijvoorbeeld een bijzonder concept, een speciale techniek of een afwijkend materiaalgebruik. Letterlijk ter inspiratie voor anderen. Nordin Oudshoorn, junior-ontwerper bij Merosch: ‘Het zou te ver voeren om alle projecten te bespreken, maar met een aantal voorbeelden krijg je toch een goed overzicht van de mogelijkheden binnen circulair bouwen.’
Een eerste voorbeeld dat hij geeft is het project ‘Zandkasteel’. Het Zandkasteel in Amsterdam stamt uit 1987 en kenmerkt zich door een originele organische architectuur waarin verschillende torens zijn opgenomen. Daarnaast beschikt het gebouw over enkele bijzondere kenmerken, zoals inpandige waterwerken. In deze periode was het gebouw één van de meest duurzame kantoorgebouwen van de wereld waar volop gebruik is gemaakt van innovatieve technieken.
In 2017 is het pand gemeentelijk monument geworden en tot begin 2020 deed het dienst als hoofdkantoor van ing. Nu is het plan van de gemeente Amsterdam – eigenaar en opdrachtgever – om de drie torens van het Zandkasteel te transformeren naar een nieuwe vestiging van de Amsterdam International Community School. Het bruto oppervlak van de drie torens bedraagt 16.800 m² en zal uiteindelijk ruimte bieden aan veertienhonderd leerlingen en docenten in het primair en voortgezet internationaal onderwijs. De overige torens zijn bestemd voor appartementen en commerciële functies.
Oudshoorn: ‘De ambitie is om de drie torens zo circulair mogelijk te renoveren. Dat betekent dat het niet de bedoeling is om het gebouw traditioneel leeg te strippen om vervolgens te renoveren, maar dat bij alles de vraag wordt gesteld of het nog bruikbaar is. En dat lever meer op dan je denkt. Zo is het mogelijk gebleken om veel installatietechnische componenten – ondanks de ruim dertig jaar oude installaties – volledig te renoveren tot nieuwstaat.’
De woorden van Oudshoorn zijn niet overdreven gezien de lijst van hergebruikte installaties: 3 liften, zo’n 80 toiletten, 350 multizuilen, praktisch alle radiatoren, groot deel van de elektrakabels, ruim 850 toevoerroosters, ongeveer 20 brandslanghaspels, 10 luchtbehandelingskasten, de gehele sprinklerinstallatie en droogblusinstallatie, zo’n 2.000 verlichtingsarmaturen, de volledige gevelonderhoudsinstallatie, een belangrijk deel van de verwarmings- en koelleidingen, de bliksembeveiliging en aardingsinstallatie, de data-installatie inclusief patchkasten en bekabeling.
Hij benadrukt: ‘Veel van deze installaties zouden oorspronkelijk bij een renovatie volledig zijn verwijderd en vervangen. In het kader van juist circulariteit is dat ‘not done’. En je ziet dus wat er – na een grondige inspectie, reiniging en eventueel reparaties – inderdaad behouden kan blijven. Dit besef moet bij velen nog groeien. We zijn te veel een wereld geworden waar oude zaken vooral uit gemakzucht worden weggegooid en vervangen door nieuwe exemplaren. En dat betreft overigens niet alleen in de installatietechniek. Bouwkundig gezien is er ongeveer 800 m² tapijttegels, alle kozijnen en ongeveer 1.500 m² plafondplaten hergebruikt. Daarnaast hebben we hier te maken met een gemeentelijk monumentaal pand. Bij het ontwerp dienen de monumentale waarden van het gebouw dus in stand te worden gehouden.’

Demontabele school

Voordat bovenstaande locatie gereed is – de planning staat op ‘ergens’ in 2023 – moeten de leerlingen elders worden ondergebracht. De gemeente Amsterdam heeft gekozen om een volledig modulair en demontabel gebouw met een oppervlak van ongeveer 5.500 m² te realiseren dat ruimte biedt aan ongeveer 550 leerlingen. Oudshoorn: ‘Het gebouw is demontabel zodat het op een later tijdstip op een andere locatie weer is op te bouwen – eventueel zelfs in een andere vorm. Hiermee voorkomt de gemeente Amsterdam dat het gebouw uiteindelijk moet worden gesloopt wanneer het pas een aantal jaren in gebruik is geweest.’
In de huidige vorm is het ongeveer 20 jaar in te zetten voor onderwijs of andere maatschappelijke doeleinden. Dat geldt ook voor de installatietechniek die modulair is opgebouwd en hiermee steeds opnieuw in te zetten. Zo zijn er stekkerbare verbindingen toegepast voor installatietechnische koppeling. Bij het ontwerp is verder niet alleen gekeken naar de functionaliteit van het gebouw, maar ook specifiek gelet op de uitstraling. Oudshoorn: ‘Niemand vindt het leuk om zijn schooltijd door te brengen in een soort noodgebouw. Daarom heeft deze school een permanente uitstraling ondanks het feit dat het een tijdelijke huisvesting betreft.’

Het eigen kantoor van Merosch betreft een volledig circulair gerenoveerde gymzaal uit 1955; aardgasvrij, energieleverend en met hergebruik van onder meer casco, gymzaalvoer, klimrek en de verwarmingsleidingen in trap.

Innovatielab

Verder noemt Margriet Vlot, duurzaamheidsadviseur bij Merosch, het project ‘herontwikkeling van Merwede’. Het gaat hierom een deelgebied in Utrecht dat is aangewezen als één van de vier belangrijkste gebiedsontwikkelingen. Met 24 ha is het tevens één van de grootste binnenstedelijke herontwikkelingen in Nederland. Vlot: ‘Het hier om zesduizend woningen gaat, wat behoorlijk veel is. Daarnaast speelt het thema ‘circulair slopen’ hier een belangrijke rol. In feite is dit te beschouwen als een innovatielab om te komen tot een lokale circulaire norm en een volgende stap richting het materialenpaspoort. Dit paspoort – waarin alle materialenstromen in kaart worden gebracht – moet het hergebruik van alle materialen vereenvoudigen.’
Het circulaire slopen heeft betrekking op een bedrijventerrein dat moet worden afgebroken en plaats moet maken voor de genoemde zesduizend woningen. Circulair slopen betekent in de praktijk: scheiden en demonteren. Sommige delen, bijvoorbeeld de akoestische plafondplaten, kabelgoten, relingen en trappen, worden doorverkocht. De grondstoffen die terugkomen in de keten zijn de grondstoffen die worden gescheiden. Vervolgens wordt geprobeerd deze weer zo hoogwaardig mogelijk in te zetten. Houten balken worden hiertoe ontdaan van bijvoorbeeld alle spijkers en gekeken wordt naar de mogelijkheden om het staal en beton op een circulaire manier te behandelen.
Vlot: ‘Wij hebben in dit project verder onderzoek gedaan naar het optimale systeem om duurzaam te verwarmen én koelen. Uit de vergelijking van eerdere energieconcepten, is gekozen voor een collectief warmte-koudeopslagsysteem. Met dit systeem wordt gebruik gemaakt van grondwater in de ondergrond en water uit het Merwedekanaal in combinatie met warmtepompen. Merwede krijgt zo de grootste warmte-koudeopslag van Nederland. En ook hier hebben we naar meer aspecten gekeken dan de functionaliteit alleen. Tijdens een studie naar de hoeveelheid energie die kan worden opgewekt wanneer de daken van alle huizen worden voorzien van pv-panelen, hebben we ook gekeken wat de impact hiervan is op de gezondheid en leefbaarheid voor de bewoners.’

‘Een belangrijke aanleiding voor de start van dit platform is het feit dat ons grondstoffenverbruik moet worden teruggedrongen’

Productenlijst

Het inspiratieboek sluit af met een overzicht van circulaire producten die zijn onderverdeeld in verschillende categorieën, zoals fundering, vloeren, draagconstructie, gevel (dicht en open), dak, binnenwanden, isolatiemateriaal en installaties. Schokker: ‘Het is een dynamisch document van producten die wij als bedrijf tot nu toe hebben kunnen vinden. Bij elk product staat aangegeven wie de producent en leverancier zijn, welk materiaal het betreft, waar het past binnen de thema’s duurzaamheid en circulariteit, of het aanwezig is in het nmd en wat de kosten zijn. Eventueel is een afbeelding en een link toe te voegen. De lijst is onder meer te gebruiken om snel te zien of er bepaalde alternatieven beschikbaar zijn voor huidige materialen die minder passen binnen ‘circulariteit’. Elke producent van dit type product is vrij om de lijst aan te vullen. Wanneer ze inderdaad in de lijst passen, zijn ze in 2022 terug te vinden wanneer de tweede inspiratiegids in de Week van de Circulaire Economie wordt uitgegeven.’

Samenwerken

Als een rode draad door alle projecten, loopt het thema ‘samenwerken’. Om die reden is Schokker voor Merosch ook verbonden met het Platform cb’23. ‘cb’23 staat voor: Circulair Bouwen in 2023 en heeft als doelstelling om alle partijen in de bouwketen die circulaire ambities hebben, met elkaar verbinden. Zowel in de gww-sector als in de woning- en utiliteitsbouw. Het streven is om vóór 2023 nationale, bouwsector-brede afspraken op te stellen over circulair bouwen. Dit wil het platform bereiken door het opbouwen en delen van kennis en het inventariseren en agenderen van belemmeringen.
Schokker: ‘Een belangrijke aanleiding voor de start van dit platform is het feit dat ons grondstoffenverbruik moet worden teruggedrongen. Dit is alleen mogelijk door samenwerking tussen de verschillende schakels in de bouwketen. Je moet materialen immers hoogwaardig gaan hergebruiken. Hiervoor moet je nadenken over materiaalgebruik in je ontwerp, maar ook tijdens produceren, bouwen en beheren van bouwwerken. Om het bouwproces te hervormen is overigens niet alleen de input van grote bouwbedrijven, projectontwikkelaars en aannemers van belang. Ook mkb en startups zijn welkom en alle invalshoeken zijn relevant. Dat betekent dat ook de financiële sector kan aanhaken en dat we verwachten dat intermediairs, studenten, wetenschappers en beleidsmakers eveneens een waardevolle bijdrage kunnen leveren.’

Tekst: ing. M. de Wit – Blok, freelance journaliste.
Fotografie: Industrie

Meer weten over innovatieve technieken en ontwikkelingen?
Meld u dan nu aan voor onze gratis nieuwsbrief.