Juni 2024

Richtlijn Luchtreiniging voor reductie pathogenen

Covid-periode heeft veel waardevolle kennis voor de toekomst opgeleverd

De aandacht voor goede ventilatie nam tijdens de covid-pandemie sterk toe. Omdat de regels in het Bouwbesluit niet leiden tot een voldoende goede luchtkwaliteit om het besmettingsgevaar tot een acceptabel niveau te brengen, besloot Binnenklimaat Nederland om in samenwerking met de wetenschap en marktpartijen een richtlijn Luchtreiniging op te stellen. Het document werd afgelopen zomer gepubliceerd en omvat een uitgebreide vergelijking van luchtreinigingsmethoden.

Van oudsher worden mensen aangevallen door micro-organismen, virussen en bacteriën. Het menselijke afweersysteem is erop ingericht deze aan te vallen en succesvol te vernietigen. Mensen die – om uiteenlopende redenen – een verminderde weerstand hebben, kunnen moeite hebben met deze aanval of slagen er uiteindelijk helemaal niet in. Ze worden ziek en kunnen er in het ergste geval zelfs aan overlijden.

Besmettingsgevaar

Al sinds de 19^e eeuw bestaat het besef dat ventilatie een belangrijke maatregel is om de ziektelast door infectieziekten – veroorzaakt door virussen en bacteriën – te reduceren. Ondanks dit besef is er binnen de gebouwde omgeving lange tijd onvoldoende aandacht besteed aan een goede ventilatie. En dat terwijl de (negatieve) impact groeide, als gevolg van steeds betere isolatie van woningen om zo min mogelijk warmte of koude te verliezen. Energetisch goede ontwikkelingen, maar hiermee verdwenen ook praktisch alle vormen van natuurlijke ventilatie. Het gevolg is dat heel veel woningen, kantoren, scholen en zorginstellingen onvoldoende frisse lucht toelaten die nodig is om een gezond binnenklimaat te creëren.
Het effect hiervan werd pijnlijk duidelijk toen covid-19 uitbrak. De verspreiding hiervan vond (en vindt) grotendeels via de lucht plaats en leidde tot een serieuze pandemie. Besmettingen en uitbraken traden vooral op in groepen mensen die zich langere tijd in slecht geventileerde ruimtes ophielden. Het vliegtuig nemen was bijna een garantie om ziek te worden door het gesloten ventilatiesysteem waarin de filtersystemen ontoereikend bleken.
Remi Hompe is directeur van Binnenklimaat Nederland, partner en medeoprichter van Binnenklimaattechniek, en legt uit: ‘Als kennisplatform hebben we ons in die tijd verbaasd dat het bijzonder lang duurde voordat de overheid de bevolking informeerde over het belang van ventilatie. Terwijl toch al letterlijk eeuwen bekend is dat ventilatie de kans op infecties sterk kan reduceren. Daarbij waren in die tijd ook al verschillende luchtreinigingssystemen bekend, die als aanvulling op een goede ventilatie pathogenen en aerosolen kunnen inactiveren of uit de lucht filteren. Ook hiervan werd geen melding gemaakt.’

	ionisatie		HEPA-filters	UVGI
	gesloten Ionisatie (luchtreinigers)	open ionisatie (bipolair)	gesloten (luchtreinigers)	open UV-C (armaturen)	gesloten UV-C (luchtreinigers)
beschrijving	aerosolen in de luchtstroom worden met ionen elektrisch geladen zodat pathogenen geïnactiveerd worden om ze vervolgens op te vangen in een filter of een geladen collector.	pathogenen in aerosolen worden in de ruimte geïnactiveerd door middel van positieve en negatieve ionen	aerosolen in de ruimte worden afgevangen uit de luchtstroom door het luchtreinigings-apparaat	pathogenen in aerosolen worden geïnactiveerd door UV-C licht in een zone van de ruimte	pathogenen in aerosolen worden geïnactiveerd met UV-C licht in het luchtreinigingsapparaat
eigenschappen voor luchtreinigingstechnieken
verwijderen van micro-organismen en/of virussen	Ja	nee	ja	nee	nee
inactiveren van micro-organismen en/of virussen	Ja	ja	nee	ja	ja
aandachtspunten op productniveau
potentieel risico	ozon	ozon		ozon, straling	ozon, straling
risico veiligheid	nee ¹	nee ²	nee	nee ³	nee ³
geluid	< 40 db(a) ⁴	n.v.t.	< 40 db(a) ⁴	n.v.t.	< 40 db(a) ⁴
toepassing binnen in de ruimte	Ja	nee	ja	ja	ja
toepassing in de toevoerlucht	nee	ja	nee	nee	nee
toepassing in retourlucht	nee	nee	nee	nee	nee

1. De ozonconcentratie mag buiten het luchtreinigingsapparaat niet boven de WHO-grenswaarde komen en moet gemeten worden conform CEN EN 14625: 2012 (MAIN).
2. Er is een verplichting om de ozonconcentratie continu te monitoren zodat de WHO-grenswaarde niet wordt overschreden. Het systeem moet bij te hoge concentraties automatisch uitschakelen.
3. Veiligheids- en gezondheidseisen voor andere ozon en toelaatbare blootstelling van UV-C straling conform IEC PAS 63313 en NEN-EN-IEC 62471: 2008.
4. Deze geluiddruk ligt hoger dan de eisen uit Bouwbesluit artikel 3.7 Bescherming tegen geluid van installaties, nieuwbouw. Voor bijeenkomstfunctie kinderopvang en onderwijsfunctie geldt een grenswaarde van 40 dB(A).

Tabel 1. Samenvatting van verschillende onderzoeken naar oplossingen. Niet meegenomen zijn: kosten en installatiegemak.

Luchtreiniging, bijvoorbeeld via ESP, is geen vervanging van ventilatie, maar een zinvolle aanvulling om pathogenen te reduceren.

Wet- en regelgeving

De ventilatie die nodig is om besmettingskansen te verkleinen, hangt vooral af van de besmettelijkheid van het betreffende pathogeen. Met andere woorden: hoe makkelijk kan een pathogeen zich verspreiden en een infectie veroorzaken. Op dit moment is het Bouwbesluit leidend waar het gaat om de minimale eisen die aan ventilatiesystemen worden gesteld. Uit onderzoek blijkt dat deze niet afdoende zijn om de besmettingskans van bepaalde pathogenen voldoende te verlagen. Hompe: ‘Zeker omdat we gewend zijn om de minimale eisen uit wet- en regelgeving in de praktijk te beschouwen als maximaal benodigd, zijn er in Nederland vele gebouwen die feitelijk onvoldoende worden geventileerd wanneer we kijken naar de besmettingskans door pathogenen.’
Als kennisplatform op het gebied van binnenklimaat nam stichting Binnenklimaat Nederland samen met TVVL, VCCN en ISSO het initiatief om het Masterplan Ventilatie1 te ontwikkelen. De doelstelling was om in de coronatijd gratis praktische tools en andere hulpmiddelen beschikbaar te stellen, om professionals te helpen de ventilatie in kantoorgebouwen, schoolgebouwen en verpleeghuizen te verbeteren. Zo geeft het Masterplan (wetenschappelijk onderbouwde) informatie over ventilatie in het algemeen en daarnaast quickscans voor kantoren, scholen en verpleeghuizen om vast te stellen waar eventuele verbeteringen mogelijk zijn. Qua tools is onder meer de rekentool ‘Indicator besmettingskansen via aerosolen’ ontwikkeld. Hiermee is een indicatie te krijgen van de benodigde hoeveelheid ventilatie om de besmettingskans op een acceptabel niveau te krijgen en te houden.
Hompe: ‘Voor veel gebouwen zullen de tools aangeven dat er onvoldoende wordt geventileerd om de besmettingskans door pathogenen op het gewenste acceptabele niveau te krijgen. Kortom, er zijn aanpassingen nodig om de ventilatiecapaciteit te vergroten. Wanneer dit niet mogelijk is om praktische, technische of financiële redenen, bestaat er nog de mogelijkheid om aanvullend luchtreinigingssystemen in te zetten. Dit zijn bewezen systemen, maar zowel kennis al richtlijnen hiervoor ontbreken bij veel betrokkenen. Deze constatering was voor ons de aanleiding om – in samenwerking met relevante partijen – zelf een richtlijn met objectieve informatie over de toepassing van luchtreinigingstechnieken op te stellen. Hiervoor is een werkgroep opgesteld die onder leiding stond van dr.ir. Francesco Franchimon.’

Deze luchtreiniger bij Kbs St. Joseph in Breda is voorzien van een HEPA-14 filter. Deze oplossing wordt vaak toegepast om pathogenen uit de binnenlucht te filteren bij scholen, kantoren, wachtruimtes enzovoort.

Richtlijn

Ventileren zorgt ervoor dat aerosolen die worden uitgestoten door mensen tijdens ademen, praten en hoesten, worden verdund en uiteindelijk afgevoerd uit de ruimte. Hiervoor hebben de bijbehorende systemen een voldoende grote capaciteit nodig; met andere woorden; er moet voldoende ‘schone’ lucht worden vermengd met de besmette lucht en binnen een bepaald tijdsbestek worden afgevoerd om de luchtkwaliteit op niveau te houden. Luchtreiniging onderscheidt zich hiervan door deze pathogenen te inactiveren of de aerosolen die pathogenen kunnen bevatten uit de lucht te filteren. Hier is dus geen sprake van de afvoer en verversing van lucht, maar van behandeling en reiniging ervan.
Dr.ir. Francesco Franchimon: ‘Het is belangrijk om te beseffen dat luchtreiniging geen vervanging is van ventilatie, maar een zinvolle aanvulling wanneer het gaat om het reduceren van pathogenen. Een ventilatiesysteem is bijvoorbeeld voor veel gebouwbeheerders in eerste instantie bedoeld om de CO₂-concentratie op een gezond niveau te houden. Wanneer je ventilatie elimineert en alleen een luchtreinigingstechniek toepast in een gesloten gebouw, lukt dat zeker niet. Luchtkwaliteit heeft wat dat betreft betrekking op verschillende soorten vervuiling die geen directe relatie hebben met elkaar en soms op verschillende manieren – naast elkaar – moeten worden behandeld.’

‘Besef dat lucht-reiniging geen vervanging is van ventilatie’

Soorten luchtreiniging

Om vast te stellen welke luchtreinigingstechniek het meest geschikt is voor een specifieke situatie, heeft de werkgroep onderzoek gedaan naar de verschillende eigenschappen en randvoorwaarden van bestaande oplossingen. De naar aanleiding hiervoor opgestelde richtlijn geldt voor op zichzelf-staande producten, waarbij onderscheid is gemaakt tussen luchtreinigingstechnieken die aerosolen filteren en technieken die de pathogenen die in aerosolen opgesloten zitten, inactiveren.

De bekeken producten passen één of een combinatie van de volgende luchtreinigingstechnieken toe:
• HEPA-filters,
• UV-C,
• bipolaire ionisatie,
• elektrostatische precipitator (ESP),
• elektrostatische filtratie.

Luchtreiniging betreft het inactiveren van pathogenen of de aerosolen die pathogenen kunnen bevatten uit de lucht filteren.

Franchimon: ‘Het doel van dit document is niet om aanbevelingen te doen, maar om de verschillen tussen de technieken en systemen te duiden. En daarnaast om kennis beschikbaar te stellen over de werking van luchtreinigingstechnieken en de randvoorwaarden om deze veilig, comfortabel en gezond toe te passen. Apparaten die gebruik maken van een HEPA-filter hebben bijvoorbeeld een relatief hoog geluidsniveau, waardoor het van belang is om aanvullende geluidseisen te stellen voor toepassing in bijvoorbeeld klaslokalen. Daarnaast moeten sommige apparaten op een bepaalde manier worden opgesteld, wat niet overal mogelijk is. Qua ‘gevaar’ gaat het om het voorkomen van schadelijke blootstelling van ogen en huid aan UV-C straling of beperkte (bij)producten van luchtreiniging, zoals ozon. Ook goed onderhoud aan de apparaten is een aandachtspunt.’
Wanneer de keuze voor een product is gemaakt, zullen installateurs door middel van de handleiding of in overleg met de leverancier de juiste installatiemethodiek moeten vaststellen en toepassen. Leveranciers kunnen eventueel ook ondersteunen bij het selecteren van het juiste apparaat met de benodigde capaciteit en advies uitbrengen over de plaatsing en randvoorwaarden. Franchimon: ‘In alle gevallen zijn de installaties geschikt voor zowel bestaande bouw als nieuwbouw.

Ná corona

Met de publicatie van de (niet wettelijke) richtlijn in de zomer van 2023 is de vraag of hij niet een beetje als ‘mosterd na de maaltijd’ komt. Hompe: ‘Je merkt inderdaad dat de belangstelling voor goede ventilatie en luchtreiniging sterk is weggeëbd met het uitfaseren van de coronapandemie. Maar dat betekent uiteraard niet dat alle inspanningen voor niets zijn geweest. De behoefte aan ventilatie en luchtreiniging blijft onverminderd bestaan zolang we ons in gebouwen ophouden en isolatie nog steeds een populaire maatregel is om het energiegebruik te reduceren. Niet alleen om juist in deze gebouwen voldoende zuurstof naar binnen te halen, maar ook omdat er altijd virussen en pathogenen zullen zijn waarvan we de besmettingskans in gebouwen willen minimaliseren.’
Verder heeft de coronapandemie ervoor gezorgd dat in korte tijd veel onderzoek is gedaan naar ventilatie en luchtreiniging, wat een schat aan (wetenschappelijke) informatie heeft opgeleverd. Hompe: ‘Deze brede focus is een prima uitgangspunt voor verdere ontwikkelingen. Bijvoorbeeld naar richtlijnen of handvatten om de hoeveelheid fijnstof in het binnenklimaat te verminderen. Maar ook om innovatie te bevorderen en bijvoorbeeld bepalingstechnieken die nu op laboratoriumschaal goed werken, verder door te ontwikkelen tot volwassen technieken.’
Hij besluit: ‘In alle gevallen is het goed dat er aandacht is voor ventilatie en luchtreiniging om een gezond binnenklimaat in elk gebouw te creëren. Wat de pathogenen betreft, wil ik iedereen graag op het hart drukken: Wees voorbereid. Corona was niet de eerste en zeker niet de laatste pandemie. De technieken zijn er om besmettingsgevaar in besloten ruimtes te reduceren; wees ambassadeur van je eigen sector en deel jouw kennis met het oog op gezonde gebouwen!’ <<

Informatie
- De Richtlijn Luchtreiniging voor reductie pathogenen is hier te vinden: bit.ly/VVplus-binnenklimaat-pathogenen

Tekst: ing. Marjolein de Wit - Blok
Fotografie: Euromate, Marjan Sins, Van der Ende Group, VFA Solutions

Meer weten over innovatieve technieken en ontwikkelingen?
Meld u dan nu aan voor onze gratis nieuwsbrief.